1.1. ULUSAL RAPOR

TÜRKİYE

1.2. 1. Giriş

1.3. 1.1. Yasal Durum ve Standartlaştırma Yetkisi

Türkiye'deki coğrafi isimlerin standartlaştırılması girişimi, İçişleri Bakanlığının yerleşim yeri isimlerinin standartlaştırılması ile ilgili özel bir komite kurmasıyla 1930'ların sonunda başlamıştır. Günümüzde, değişik ulusal kurumlarca gösterilen faaliyetlerin bir çatı altında toplanması amacıyla coğrafi isimlerin standartlaştırması, halen bu bakanlığın sorumluluğunda yürütülmektedir.

Standartlaştırılmış coğrafi isimler, İçişleri Bakanlığının yayınlarında, Harita Genel Komutanlığı tarafından üretilen resmi topografik haritalarda ve Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesince üretilen deniz haritalarında yer aldığında ilan edilmektedir.

1.4. 1.2. Coğrafi İsimlerin Standartlaştırılmasıyla İlgili Ulusal Kurumlar

Coğrafi isimlerin standartlaştırılması işi kanunen İçişleri Bakanlığının yetkisinde olmasına rağmen, değişik kategoride coğrafi adların standartlaştırılması çalışmaları birkaç kurum tarafından koordineli bir şekilde yürütülmektedir.

İçişleri Bakanlığı, Ad Değiştirme İhtisas Kurulu: Bu Komite, yol, park, sokak gibi belediye sınırları içinde kalanlar hariç, idari birimler, önemli yerleşim yerleri ve doğal coğrafi detayların standartlaştırılmasıyla yetkili olarak 1952 yılında İçişleri Bakanlığı tarafında kurulmuştur. Üniversite ve Devlet kurumlarından uzmanların yer aldığı bu komite 1975 yılına kadar düzensiz aralıklarda çalışmıştır.

Coğrafi isimlerle ilgili ulusal bir kurul olarak 'Ad Değiştirme Uzmanlar Kurulu Kuruluş, Görev ve Çalışma İlke ve Usulleri Hakkında Yönetmelik' 1983 yılında çıkarılmıştır. Ancak bunu, uygulanmasındaki güçlükler dolayısıyla, Bakanlar Kurulu'nun 1986 yılında çıkan yürürlükten kaldırma kararı izlemiştir.

En sonunda, standartlaştırma ile ilgili tüm faaliyetleri birleştirmek, ivme kazandırmak ve koordine etmek amacıyla, İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü (İİGM) tarafından, Dışişleri Bakanlığı, Türk Dil Kurumu (TDK), Türk Tarih Kurumu (TTK), Üniversiteler, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM) ve Harita Genel Komutanlığından (HGK) uzmanların katılımıyla coğrafi isimlerin standartlaştırılması için bir komitenin kurulması işlemleri başlatılmıştır. Bakanlıklar ve akademik uzmanlardan oluşan bir kurul halinde yapılandırılacak olan bu komite UNGEGN'e paralel olarak her türlü coğrafi ismin standartlaştırılması ile yetkili olmanın yanısıra egzonimler, deniz ve denizaltı detaylar ile yerküre dışındaki diğer gökcisimleri için isim önerme konusunda da sorumluluk taşıyacaktır.

Yerel Yönetimler: Yerel Yönetimler, 'Ad Değiştirme İhtisas Kurulu' yetki ve sorumluluğu dışında kalan şehir alanları, yollar, kavşaklar ve parklar gibi doğrudan belediyeleri ilgilendiren coğrafi detayların standartlaştırılması ile yetkilendirilmiştir.

M.S.B. Harita Genel Komutanlığı (HGK): Türkiye'nin Ulusal Haritacılık Kurumudur ve ülke çapında temel harita olan 1:25 000'den 1:500 000'e kadar olan ölçeklerdeki topografik harita serilerini üretmekten ve güncellemekten sorumludur. HGK, Harita üretiminden başka aynı zamanda harita revizyonu için arazi çalışmaları sırasında ilgili yerel ve ulusal kurumlardan coğrafi isim toplamakla yetkilidir. Bu kurum temel harita üzerindeki isimlerin standartlaştırılmasını gerçekleştirmiştir. Özellikle kararsız kalındığı durumlarda, temel haritaların (1:25 000) toponomi bilgisi resmi isim olarak alınmaktadır.

2. Coğrafi ve İstatistik Bölgeler, İdari Birimler, Coğrafi Yer Adı Dizinleri (Gazetteers) ve Türkiye Yerleşim Yerleri Veritabanı

1.5. 2.1. Türkiye İstatistik Bölgelerinin Adlandırılması ve Türkiye'nin Coğrafi Bölgeleri

EUROSTAT için 'Türkiye İstatistik Sıralı Bölge Birimleri' (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics- NUTS) değişik kurumlardan uzmanlar tarafından 2003 yılında belirlenmiştir. NUTS, bölgesel istatistik toplama ve Avrupa Birliği (AB) içinde istatistiksel bölge birimlerini tanımlamak için kullanılmaktadır. Türkiye coğrafyası için NUTS, bölgesel değişim gösteren sınırlardan çizilerek üç seviyeli olarak belirlenmiştir. NUTS, 1 ve 2 inci seviyelerde sırasıyla 12 ve 26 bölge vardır. Bu bölgesel bölümler DIE tarafından yayımlanmıştır (22 Eylül 2002 tarih ve Resmi Gazete'de yayımlanan Bakanlar Kurulu karar no : 2002/ 4720).

Haritalama, İstatistik, araştırma ve eğitim için kullanılan, adları ve kapladıkları alanları ile Türkiye'nin 7 coğrafi bölgesi halihazırda belirlidir. Ancak, demografi, bitki örtüsü, jeomorfoloji, iklim vb. dikkate alınarak coğrafi bölgelerin yeniden belirlenmesi için araştırma ve çalışmalar enstitülerde ve üniversitelerde uzmanlarca yürütülmektedir. Bu çalışmaların hiç biri henüz coğrafya ve haritacılık kamuoyunda tam kabul edilip resmiyet kazanmamıştır.

1.6. 2.2. Türkiye'nin İdari Birimleri

1930'dan bu yana idari birimler, yerleşim yerleri ve doğal detaylarının adların standartlaştırılması konusunda çeşitli çalışmalar yapılmıştır ve bunların bazıları İçişleri Bakanlığınca değişik zamanlarda yayımlanmıştır.

İdari birimlerin (İl, İlçe, köy ) adlandırılması ve kurulması , 5442 sayılı İl İdaresi Kanununa göre yapılmaktadır. Köy ya da daha küçük yerleşim birimleri hariç diğer idari birimler ve coğrafi detayların adlandırılması İl Genel Meclisi, İl İdare Kurulu, Valinin olumlu görüşü ve İçişleri Bakanı, Başbakan ve Cumhurbaşkanının onayladığı üçlü kararname ile bir hiyerarşi içinde yapılmaktadır. Diğer taraftan İl ve ilçelerin kurulması ve adlandırılması TBMM'nin çıkaracağı kanun ile gerçekleştirilmektedir. İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü köy adlarının kayıtlarının tutulması, standartlaştırılması ve bu çalışmaların sekreteryasının yürütülmesi ile yetkilidir. Coğrafi adlar dil ve tarih uzmanlarının danışmanlığında belirlenmektedir.

Fizyoğrafik (Tabi) Detay adları dizini 1965-70 ve 1975-76 yılları arasında İçişleri Bakanlığı 'Ad Değiştirme İhtisas Kurulu' tarafından üretilmiştir. Bu yer adları dizini coğrafi detaylar ve bunların eski adıyla birlikte 1977 yılında İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğünce yayımlanmıştır.

Avrupa'daki ulusal haritacılık kurumlarının bir üst birliği olan EuroGeographics'in EuroGlobalMap (EGM) projesine Türkiye adına HGK'lığı katılmıştır. Bu projede Türkiye, coğrafi yer adları ile il ve ilçelerin sınırlarını, 2003 yılında EGM merkez veritabanında yer almak üzere sağlamıştır.

1.7. 2.3. Coğrafi Yer Adı Dizini (Gazetteers)

1/500 000 ölçekli topografik haritalardan toplanan 30 000 kayıttan oluşan Türkiye'deki ilk yer adı dizini, HGK tarafından 1977 yılında 1/500 000 ölçekli haritaları içeren 'Yeni Türkiye Atlası'na ek olarak, coğrafi isimler ve bunların koordinatından oluşan bir dizin şeklinde yayımlanmıştır.

1/250 000 ölçekli Müşterek Harekat Haritalarında (JOG) gösterilen detaylara ait 45 000 isimden oluşan yeni bir yer adı dizini 1997-1998'de ESRI Arcinfo katman ve tablo (MicroSoft Excel) formatlarında hazırlanmıştır. NATO STANAG 2213'e göre hazırlan bu dizin; yerleşim yerleri, insan yapısı detaylar, önemli yerler, ulaşım, akarsu, göl, dağ, fizyografya, bitki örtüsü ve önemli bölgelerden oluşan 58 değişik detay türünü içermektedir. Bu yer adı dizini, 2003 yılı sonuna kadar %30 üretilmiş olan JOG haritalarının tamamlanmasından sonra güncellenecektir. Her bir detay için derlenen bilgiler; isim, detay türü, UTM sağa ve yukarı değerleri, enlem ve boylam değerleri, JOG pafta numarası ve pafta yayım tarihlerinden oluşmaktadır.

Üçüncü baskı temel haritalar, sayısal tekniklerin kullanımı ile yapılmaktadır. Halen 1500 kadar pafta üretilmiştir. Sonuçta elde edilen vektör ve raster haritalar coğrafik veritabanında tutulmaktadır. Bu üretime paralel olarak, veritabanındaki coğrafi isimlerden Türkiye'nin Sayısal Toponomi Veritabanını oluşturmak için yararlanılacaktır.

1986 yılında düzenlenen Coğrafi İsimler Uzmanlar Toplantısında (UNGEGN), WP29 numaralı rapor ile 'Ege Adalarının Türkçe Egzonimleri (karşılıkları)'adlı liste ve 1987'de E/CONF .79/INF/58 numaralı rapor ile 'Türkiye'nin etrafındaki Deniz ve Denizaltı Detayları Standartlaşmış Adları'nın kısa listesi BM'e sunulmuştur. Türkiye'nin etrafındaki denizaltı ve denizcilik detaylarının standartlaştırılmış adlarının yer aldığı dizin Seyir, Hidrografi ve Oşinografi Dairesince 1992 yılında hazırlanmıştır.

1.8. 2.4 İçişleri Bakanlığı İdari Bölümleme Yıllık Kitabı ve Türkiye Yerleşim Yerleri Veritabanı

İçişleri Bakanlığı, bugün de devam etmekte olan Türkiye'deki tüm yerleşim yerlerinin kayıtlarını 2001 yılında yenileyerek, basılı ve elektronik formatta kamuya açmıştır.

Türkiyenin yerleşim yerleri, sırası ile yukarıdan aşağıya doğru il, ilçe, köy ve bağlılarıdır. 1/25 000 ölçekli topografik haritaların üzerinde bulunan yerleşim yerlerine ait veriler, uzun yıllar HGK Kartografya Dairesindeki klasik bir arşivde tutulmuştur. Bu arşiv üç yıl süren veri girişi ve yazılım geliştirme çalışmasından sonra ilişkisel bir veri tabanına (Türkiye Yerleşim Yerleri Veri Tabanı (TYYV)) dönüştürülmüştür. Yerleşim yerlerinden her biri için derlenen bilgiler tekil tanımlayıcı numara, ulusal boyutta kabul edilen yer adı, konumu(1:25 000 pafta adı ve sağa-yukarı değeri), coğrafi koordinatlar (enlem-boylamı), nüfus, eski adları ve yerleşim yerlerinin merkezinin deniz seviyesinde olan yüksekliğinden oluşmaktadır. TYYV oluşturulmasındaki amaç; yalnızca sayısal topografik harita üretimine bilgi sağlamak değil, aynı zamanda bu bilgilere ihtiyaç duyan nüfus ve istatistik, şehir ve bölge planlama, acil durum hizmetleri, harita ve atlas üretimi, güvenlik, turizm, ticaret vb. kullanımları desteklemektir. TYYV topografik temel harita verisinin üretimi için yapılan arazi çalışmalarında toplanan toponomi bilgileri ile İçişleri Bakanlığının yerleşim yerleri adının standartlaştırılması ya da yerleşim yerinin kurulması ile ilgili yazılarından yararlanılarak yapılmaktadır. TYYV'nın web üzerinden dağıtılması için ilk çalışmalar yapılmıştır.

3. Terminoloji ve Toponomi Standardizasyonu

1.9. 3.1. Ülke İsimleri ve Egzonimleri

Ülke isimleri ve başkentlerin Türkçedeki karşılıkları UNGEGN'ce yayımlanan E/CONF.94/CRP.11 numaralı dokümana göre ISO 3166 standardında (1997-2002) HGK tarafından derlenip düzeltilmiştir. Bu liste 1992 yılında HGK tarafından yayımlanan 'Avrupa Ülke ve Başkentlerinin Türkçe Karşılıkları' egzonimlerinin genişletilmiş halidir. Ülke ve başkent egzonimleri TDK ve Dışişleri Bakanlığınca kontrol edilerek ülke çapında kullanılır hale getirilmektedir. Egzonim listesi detay türü, coğrafi konumu (enlem, boylam) ve tarih bilgileri ile geliştirilecektir. 'Ülke İsimleri ve Egzonimleri' taslak halinde UNGEGN 22'nci konferansına kadar hazırlanacaktır.

1.10. 3.2. Harita ve Diğer Editörleri için Toponomi Kılavuzu, Coğrafi Detay Sözlüğü (Lügatçe) ve Yazım Kuralları

'Türkiye Toponomi Kılavuzu'u ilk olarak 1982 yılında BM Coğrafi İsimlerin Standardizasyonu Konferansına (Cenova) sunulmuştur (E/CONF.74/L.7). Toponomi Kılavuzunun güncellenmesinin ardından hazırlanan yeni versiyon UNGEGN 23'ncü Konferansında ikinci baskı olarak yayımlanacaktır. Her ne kadar bu çalışma HGK tarafından başlatılmış olsa da, üniversitelerden kartografya, coğrafya ve dil bilimi ile ilgili uzmanlar, İçişleri Bakanlığı, Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu ile Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü bu çalışmada yer alacaktır.

'Çok Dilli Coğrafi Detay Sözlüğü (Lügatçe)' Romen-Yunan divizyonu tarafından hazırlanmış ve 21'nci UNGEGN Konferansına sunulmuştur. HGK bu divizyonun üyesi olunması sebebiyle, coğrafi detayların Türkçe karşılıklarını hazırlayıp bu lügatçeye 2003 yılında eklemiştir. 'Çok Dilli Coğrafi Detay Sözlüğü' ile Türkiye'nin temel topografik haritasında yer alan detay listesiyle birleştirilmektedir. Kartografya, coğrafya ve dil bilimi alanlarından uzmanların kontrol ve düzenlemelerinin ardından genişletilmiş yeni liste Türkçe ve İngilizce olarak uluslararası coğrafya kamuoyunun kullanımına sunulacaktır. Coğrafi detay listesinin son hali, ikinci baskı 'Türkiye Toponomi Kılavuzu'nun bir parçası olacaktır.

Türk Dil Kurumu tarafından, coğrafi detayların Türkçe dilinde yazım kurallarıyla ilgili bir çalışma yürütülmektedir. Bu çalışma, harita ve diğer editörler için 'Türkiye Toponomi Kılavuzu'nun yeni versiyonunun hazırlanmasında kullanılacaktır.

1.11. 3.3. Coğrafi İsimlerin Standardizasyonu İçin Terminoloji Sözlüğü

UNGEGN çalışma grubu tarafından BM Yedinci Coğrafi İsimlerin Standardizasyonu Konferansında sunulan 'Coğrafi İsimlerin Standardizasyonu için Terim Sözlüğü (lügatçe)'nün 4'ncü versiyonu Türkçe'ye çevrilmektedir. Bu lügatçede çapraz referanslar da dahil 375 terim vardır. Bu terimler üç kategoriye ayrılmıştır: ilk gruptaki terimlerin Türkçe'de tekil ve tam karşılıkları vardır; ikinci gruptaki terimlerden bazılarının tek Türkçe karşılığı varken, bazı terimlerin ise birden çok Türkçe karşılığı vardır; üçüncü gruptaki terimlerin ya Türkçe karşılıkları yok ya da tanımları dikkate alındığında yakın anlamda bir Türkçe karşılığı vardır. HGK ve Türk Dil Kurumu bu çalışmayı yürütmektedir. Bu lügatçe, biter bitmez ulusal kullanım için yayımlanacaktır ve UNGEGN'nin 23'ncü Konferansında sunulacaktır.

1.12. 3.4 Kültürel Miras ve Tarihi İsimlerin Korunması Çalışmaları

Kültürel miras ve tarihsel yer adlarının korunması amacıyla başta Türk Tarih Kurumu (TTK) olmak üzere bir çok birim tarafından çalışma yapılmaktadır. Bu çerçevede TTK, bütün Türkiye'yi ve çevresini kapsayacak bir kültür varlıkları envanteri hazırlamaktadır. Burada yapılan bir diğer çalışma, kapsamlı bir tarihi veri tabanı oluşturulmasıdır. Bu veri tabanının önemli bir bölümü incelenmek üzere pilot bölge olarak seçilen Orta Karadeniz, Çukurova ve Ankara bölgelerinde zaman içinde değişik kesitlerde idarî yapının tespiti ile ilgili veriler içermektedir. Bu veriler, hem bu idari yapının hem de bu yapı üzerinde şekillenen sosyo-ekonomik ve kültürel oluşumların değişim ve dönüşümlerini analiz etmek için kullanılmaktadır. Bu çalışma uzun vadede Türkiye'nin tamamını kapsayacaktır. Türk Tarih Kurumu'nda, 15 ve 17'nci Yüzyıllar arasında Türkiye'deki konar-göçer aşiretlerin nüfus yapısının belirlenmesi için bir çalışma daha sürdürülmektedir. Bu araştırma sonucunda elde edilen yerleşmelerin tarihi isimleri ve diğer coğrafi isimler büyük boyuttaki bir veritabanına yüklenmekte olup, bu çalışma, eski ve günümüz toplumu ile eski ve yeni yer isimleri arasındaki bağların belirlenmesi amacını taşımaktadır.. Başlangıçtan günümüze kadar 'Türk Dünyası Atlası' ve tarihsel coğrafya üzerine yapılan yayınlar, TTK'nun, kültür mirası ve tarihi yer adlarının korunmasına dönük olarak yürüttüğü diğer çalışmalardır.

4. Bölgesel Divizyon Faaliyetlerine Katılma

1.13. 4.1. Divizyon 8 : Güney-Batı Asya (Arapça dışında)

1:250 000 ölçekli Türkiye Yer Adı Dizininden (Gazetteer) 50 detaya ilişkin bilgiler çıkarılıp Tahran'daki Divizyon Sekreterliğine gönderilmiştir. Bu liste; yerleşim yerleri, akarsular, dağlar, adalar, denizler gibi coğrafi detaylar ile bunların konumları, detay türleri, kaynak materyal ve güncellik bilgilerinden oluşmaktadır.

4.2. Divizyon 20: Romence - Yunanca

İtalyanca, Fransızca, İngilizce, Yunanca, İspanyolca ve Romence hazırlanan 'Çok Dilli Coğrafi Detay Sözlüğü (Lügatçe)' 2002'deki UNGEGN 21'nci Konferansında sunulmuştur. Lügatçeye Türkçe sütunu eklenmesi amacıyla, Lügatçedeki coğrafi detay isimleri 2003 yılında Türkçeye çevrilmiştir. Bu çalışma Ankara Üniversitesi, DTCF, Coğrafya Bölümünce gözden geçirilmiştir. Detay adlarının Türkçe karşılıkları listeye eklenmesine rağmen, listede olmayıp da Türkiye'nin haritalarında sıkça rastlanan detaylardan oluşan bir liste henüz Divizyon Sekreterliğince (İtalya) sözlüğe eklenmemiştir.