Selim Çapar^[1] – Namık Demir^[2]

GİRİŞ

Güvenlik, insanlığın başlangıcından beri var olan bir kavramdır. Moslow, güvenliğin insanın en temel ihtiyaçlarından biri olduğuna işaret etmektedir. İnsanoğlu tarih boyunca gerek bireysel, gerekse toplumsal anlamda güvenliğini sağlamak için çeşitli yol, yöntem ve şekillerde tedbirlere başvurmuştur. Bu bağlamda, toplumsal yapı üzerinde onun örgütlenmiş gücü olarak yükselen devletin temel görevlerinden birisi de hizmetinde olduğu toplumun güvenliğini sağlamak olagelmiştir.

18. yüzyılda, modern devletin oluşum sürecinde, toplumsal güvenliği sağlamak üzere polis, jandarma gibi kolluk teşkilatları ortaya çıkmıştır. Ülkemizde de benzer tarihsel süreçler sonunda bugün iç güvenlik hizmeti Emniyet Genel Müdürlüğü, Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığı gibi kurumlar tarafından yerine getirilmektedir.

Toplumsal güvenliğin sağlanmasında temel kriter, kişi hak ve hürriyetlerinin korunması ve kullanılmasına uygun bir ortam ve zeminin tesis edilmesidir. Bir başka ifadeyle, güvenlik önlemlerinin planlanması ve uygulanmasında güvenlik-özgürlük dengesini gözetmek gerekmektedir.

Öte yandan, bir çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de toplumsal hayatın gelişmesine bağlı olarak güvenlik ihtiyacının çeşitlenmesi sonucu ortaya çıkan talepler doğrultusunda genel kolluğun gözetiminde, özel güvenlik uygulamaları da güvenlik sektöründe yer edinmiş durumdadır. Son yıllarda üniversiteler ve stadyumlar gibi özellikli alanlarda özel güvenlik uygulamalarından yararlanılmaktadır. Ancak, belirtilen alanlardaki özel güvenlik uygulamalarının etkinlik ve  yeterliliği konusunda kamuoyunda yaygın eleştiri ve tartışmalara tanık olunmaktadır.

Bu çalışmanın konusunu, Türkiye'de üniversitelerde ve spor karşılaşmalarında güvenliğin sağlanması oluşturmaktadır. Çalışmanın amacı, üniversiteler ve stadyumlarda güvenliğin etkin ve yeterli seviyede sağlanmasına yönelik düşünceler ortaya çıkarmaktır. Çalışmanın yöntemi, sorunun belirtilen kavramlar ekseninde teorik ve yasal çerçevesi çizilerek ele alınması ile konunun muhatabı olan kişi ve kurumlarla yapılan görüşmelerden elde edilen bilgilerle gelecekteki uygulamaların nasıl olması gerektiğine yönelik görüşler oluşturulmasına dayanmaktadır. Bu doğrultuda konu, toplumsal güvenlik, özel güvenlik, üniversitelerde güvenlik, stadyumlarda güvenlik kavramları ekseninde ele alınacak ve sonuç bölümünde ulaşılan görüş ve önerilere yer verilecektir.

1.KAVRAMSAL ÇERÇEVE

1.1.Toplumsal Güvenlik-Toplumun Güvenliği

Güvenli bir ortamda yaşama isteği, bir toplumun temel gereksinimlerinin başında gelmektedir. Bu açıdan bakıldığında toplumsal güvenliği, toplumu meydana getiren bireyleri ve onların tesis ettiği ortak yaşam unsurlarını koruma çabaları olarak tanımlamak yanlış olmayacaktır. Devlet olarak örgütlenen toplumların ilk sağlamaları gereken işlev, toplum düzenini ve güvenliğini tesis etmektir (Bakkal, 2009: 14). Devletin gücü, toplumsal güvenliği ne kadar sağlayabildiğiyle yakından ilişkilidir (Emiroğlu, 2011: 28).

Günümüzde toplumsal güvenliğin sağlanamadığı bir ortamda insan hakları ve demokrasiden bahsetmeğe imkan bulunmamaktadır. Bu bağlamda devletler, zamanın şartlarına uygun olarak toplum güvenliğini sağlamaya yönelik güvenlik sistem ve örgütlenmeleri geliştirmişlerdir.

Türkiye'de toplumsal güvenliği sağlamakla görevli genel kolluk birimleri polis, jandarma ve sahil güvenlik komutanlığı olarak teşkilatlanmıştır. Ayrıca gümrük muhafaza ve orman muhafaza gibi özel görevli kolluk birimleri de mevcuttur.

1.2.Özel Güvenlik

Sanayileşme ile birlikte ortaya çıkan kent yaşamı, nüfus artışı ve diğer toplumsal gelişmeler teknolojinin de artan etkisiyle, suç türleri ve oranlarında önemli yükselmelere neden olmuştur. Bu durum karşısında devletin güvenlik güçleri hem nicelik hem de nitelik bakımdan yetersiz kalmaya başlamış ve güvenlik maliyeti giderek artmıştır. Oluşan yeni duruma çözüm olarak ülkeler bazı spesifik alanlarda güvenlik hizmetini özel sektöre devretme eğilimi göstermeye başlamışlardır. Böylece devletin gözetim ve kontrolü altında yürütülen özel güvenlik hizmetleri, devlet için hem güvenlik personeli kaynağı tasarrufu sağlamış, hem genel masrafları azaltmış hem de topluma yeni bir istihdam alanı yaratılmasına yol açmıştır (Yılmaz, 1996: 59-60).

            Emiroğlu, toplum güvenliğini sağlamakla mükellef olan devletin bu yetki ve sorumluluğunu özel sektörle paylaşmak eğilimine girmesinin altında yatan temel sebebin "kaynakların daha rasyonel kullanılması isteği ve güvenlik hizmeti kalitesinin artırılması" çabası olduğunu belirtmektedir (Emiroğlu, 2011: 28). Bu gayretlere paralel olarak özel güvenlik kavramı, devletin iç güvenlik ile ilgili yetki alanında kendi belirlediği şartlar altında kamu güvenliği hizmetinin belirli bir bölümünü paylaşması sonucu ortaya çıkmıştır.

            1.3.Üniversiteler ve Güvenlik

Üniversiteler, akademik-bilimsel bilgilerin ve toplumların geleceğini biçimlendiren fikirlerin tartışıldığı, üretildiği ve sistemleştirildiği alanlardır. Günümüz demokratik toplumlarında üniversitelerin özgür biçimde bilgi üretebilecekleri otonom bir anlayış ve işleyişe sahip olması gerektiği konusunda bir mutabakat söz konusudur (Özipek, 2001).

Uzun bir tarihsel geçmişi bulunan akademik özgürlük kavramının son yıllarda üzerinde uzlaşmaya varılan tanımı şöyle yapılmaktadır: "Akademik topluluğun, yani bilim adamları, öğretmenler ve öğrencilerin, kendi bilimsel aktivitelerini herhangi bir dışsal baskı olmaksızın kendi belirledikleri çerçeve içinde etik kurallara ve uluslararası standartlara uygun bir biçimde izleyebilme özgürlüğüdür” (Özipek, 2001: 5).

         Bu bağlamda denilebilir ki, “üniversiteyi diğer eğitim ve öğretim kurumlarından ayıran en önemli özellik, onun öğrenciler için öğrenme özgürlüğü; akademik personel için ise öğretme özgürlüğü sağlamasıdır” (Özipek, 2001). Başka bir ifadeyle, bir üniversiteyi, üniversite yapan en temel özellik, öğrencilere ve akademisyenlere sağladığı bilimsel özgürlük ve eleştirel bir ortamdır (Güven, 2012: 2).

Üniversitelerde güvenlik bağlamında üzerinde durulması gereken diğer bir husus ise üniversite öğrenciliğidir. Bilindiği gibi,12 yaşından başlayarak bireyin kişiliğinin şekillendiği 18-24 yaş aralığı gençlik dönemi olup, üniversite çağına denk gelmektedir. Kabul etmek gerekir ki üniversite öğrenciliği iş ve gelecek kaygılarıyla dolu, söz konusu yaş aralığında genellikle karşılaşılan yoğun duyguların yaşandığı stresli bir dönemdir. Bunun yanında üniversite dönemi, kişinin kimliğini bulma, toplum değerlerine uyum sağlama ve olgunlaşma dönemidir. Bu dönemde, sosyal olgunluğun önemli bir boyutu olan “bağımsızlık” duygusu gelişim sürecinde olduğundan genç insanın üzerindeki aile etkisi azalmaya başlar. Etrafta kendisi için yeni rol modellerin arayışına girer (Özgüven, 1992: 5-6).

Psiko-sosyal açıdan üniversite öğrencileri içinde bulundukları yetişme döneminin etkileriyle çabuk sinirlenme, saldırganlık, düzene karşı gelme gibi eğilimler gösterebilmektedirler. Bu nedenle üniversitelerin güvenliği açısından söz konusu eğilimlerin göz önünde bulundurulması gereklidir.

 Nitekim, başka pek çok olgunun da etkisiyle üniversiteler tepkisel öğrenci hareketleri ile ideolojik amaçlı eylem ve saldırılarla sık sık karşı karşıya kalmaktadırlar. Öğrencilerin yukarda belirtilen psiko-sosyal özelliklerini istismar eden yasa dışı yapılanmaların da işin içine girmesiyle güvenlik sorununun boyutu büyümekte, bu da üniversite yönetimlerinin sorunu kendi özel güvenlik birimleriyle çözümünü neredeyse imkansız hale getirmektedir. Ancak bu gerekçeyle sorunun giderilmebilmesi için genel kolluğun davet edilmesi ve olaylara doğrudan ve ani biçimde müdahalesi de kışkırtıcı bir etki yaratabilmekte bu da sorunu daha içinden çıkılmaz hale getirebilmektedir. Bu bakımdan, üniversite alanlarında güvenliğin tesis edilmesi sırasında muhatap olunan kitlenin psiko-sosyal dokusu ve çevresi kapsamlı bir biçimde analiz edilmeli ve alınacak tedbirler buna göre şekillendirilmelidir.

Dünya genelinde olduğu gibi futbol ve basketbol müsabakaları ülkemizde de en çok seyirci yoğunluğuna sahip spor dallarıdır. Sözkonusu spor müsabakalarının yapıldığı stadyumlar ve salonlar sık sık şiddet olaylarına sahne olabilmektedir. Geçmişte stadyumlarda meydana gelen şiddet olayları kimi zaman ülkelerin birbiri ile savaşmasına neden olacak seviyeye gelmiş, binlerce insan futbol maçları nedeniyle hayatını kaybetmiş veya zarar görmüştür (Arıkan ve Çelik, 2007: 110). Örnek verilecek olursa, Türkiye’de 1967 yılında Kayserispor ile Sivasspor arasında oynanan futbol karşılaşmasında taraftarlar arasında çıkan kavga ve izdiham nedeniyle 40 kişi hayatını kaybetmiştir. Bunlar da göstermektedir ki stadyumlarda güvenliğin sağlanması konusunda özel yaklaşımlar geliştirilmesine ihtiyaç bulunmaktadır.

Stadyumlarda ve spor salonlarda meydana gelen şiddet olaylarının taraf ve aktörleri analiz edildiğinde karşımıza; seyirciler, hakemler, medya, oyuncular, kulüp yöneticileri, amigolar, siyasiler, taraftar dernekleri ve güvenlik güçleri çıkmaktadır (Arıkan ve Çelik, 2007: 113).

      Ana aktör olan seyirci kitlesinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir. Birey kalabalık bir grubun içerisine girdiği zaman kendi kişiliğinin sınırlarını aştığını hisseder. Kalabalığın büyüklüğüyle doğru orantılı olarak bireyin kendisine olan güven duygusu artar ve kalabalığın içerisinde olmanın avantajını kullanarak bastırılmış olan şiddet ve sapkınlık içeren duygularını rahatça dışa vurur (Kaynak ve Pulur, 2004: 88).

2. KONUNUN ÜLKEMİZDEKİ TARİHSEL GELİŞİMİ

2.1.Üniversitelerde Güvenlik

Üniversitelerde güvenlik hizmetlerinin tarihi gelişimi üç ayrı dönemde incelenebilir:

• ►Birinci dönem, 24.07.1981 tarihli ve 2495 sayılı Bazı Kurum ve Kuruluşların Korunması ve Güvenliklerinin Sağlanması Hakkında Kanun öncesini kapsayan dönem.
• ►İkinci dönem, 2495 sayılı Kanun ile 24.06.2004 tarih ve 5188 sayılı Özel Güvenlik Hizmetlerine Dair Kanun arasındaki dönem.
• ►Üçüncü dönem, 5188 sayılı Kanunla başlayan ve günümüze kadar devam eden dönemdir.

2495 sayılı Bazı Kurum ve Kuruluşların Korunması ve Güvenliklerinin Sağlanması Hakkında Kanun öncesinde üniversitelerde güvenlik hizmetleri gündüzleri polisin üniversite girişi ve yakın çevresinde yapmış oldukları arama, önleme çalışmaları, geceleri ise bekçilerin koruma faaliyetlerinden oluşmaktaydı.

İdeolojik kamplaşmanın yoğun biçimde yaşandığı 1960-1980 arasında üniversiteler "kötü" bir özerklik sınavı vermiştir. O günlerde dilden düşürülmeyen üniversite özerkliği, "devlet içinde devlet" anlamında kullanılıyordu. Bilimi ideolojiye kurban etmiş öğretim üyeleri, ülkede terör estiren sol örgütlere kol kanat geriyordu. Üniversiteler "kurtarılmış bölge" ilan ediliyordu (Güven, 2012: 2).

Devletin güvenlik güçleri üniversiteye girip aşırı örgütlerin işgalini kaldırarak öğrencilerin gasp edilen "öğrenim özgürlüğünü" sağlayamıyordu. Üniversite rektörleri ve dekanlar, "üniversite özerkliğini" bahane göstererek güvenlik güçlerini içeri almıyorlardı (Güven, 2012: 2).

2495 sayılı Bazı Kurum ve Kuruluşların Korunması ve Güvenliklerinin Sağlanması Hakkında Kanun’un yürürlüğe girmesiyle üniversitelerin kendi bünyelerinde güvenlik birimleri oluşturmalarının yolu açılmıştır. Bu kanun kapsamında üniversiteler, güvenlik hizmetlerini 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’na tabi koruma ve güvenlik kadrosunda bulunan memurları aracılığıyla yürütmüştür.

Üniversitelerin bu dönemde yaşanan bazı süreçlerde, akademik özgürlük ve özerklik bağlamında rüştlerini ispat edemediklerine yönelik eleştiriler yapıldığı görülmektedir (Güven, 2012: 1).

5188 sayılı Özel Güvenlik Hizmetlerine Dair Kanun’un yürürlüğe girmesi ile üniversitelerde güvenlik hizmetleri, hem 2495 sayılı kanunla devlet memuru olarak istihdam edilen kadrolu güvenlik görevlileri eliyle, hem de hizmet alımı yoluyla özel güvenlik şirketleri aracılığıyla sürdürülmektedir. Zaman içerisinde kadrolu güvenlik görevlilerinin emekli olması ile boşalan kadrolara yeni atamalar yapılmamakta, bunun yerine güvenlik hizmetleri, dışarıdan hizmet alımı yoluyla özel güvenlik elemanları eliyle yürütülmektedir.

Ancak son zamanlarda, bazı üniversitelerde öğrenciler, siyasi kimlikli kişiler ve sivil toplum kuruluşu temsilcileri muhtelif protesto eylemlerine ve saldırılara maruz kalabilmektedirler. Belirtilen türdeki olaylar ve öğrenci eylemleri karşısında  özel güvenlik hizmetlerinin etkisiz kaldığı konusunda kamuoyunda yaygın eleştirilere rastlanmaktadır.

2.2.Stadyumlarda Güvenlik

Stadyumlarda özel güvenlik hizmetleri 5188 sayılı Kanun öncesinde sorumluluk bölgesi ayrımı çerçevesinde polis ve jandarma marifetiyle sağlanmaktaydı. Özel güvenlik kanunun çıkmasıyla genel kolluk kuvvetlerine takviye olarak özel güvenlik personeli de görev yapmaya başlamıştır. Zamanla polis ve jandarma stadyumlardan ve spor salonlarından çekilmiştir. Ancak sonrasında özel güvenlik görevlileri olaylara müdahale etmede yetersiz kaldığı görüldüğünden, genel kolluk tekrar stadyumlara geri dönmüştür. Bunun sonucu genel kolluk ve özel güvenlik birlikte görev yapmağa başlamıştır.

2.3.Özel Güvenlik

Türkiye’de güvenlik hizmet alanı içerisinde özel güvenlik sektörünün yerini belirlemek için tarihsel süreci incelediğimizde karşımıza üç dönem çıkmaktadır: Bekçilik dönemi, 2495 sayılı Kanun dönemi ve 5188 sayılı Kanun dönemi.

Yasal çerçevesi belirlenmeksizin kişi veya kuruluşların güvenlik önlemi amacıyla bekçilik yapan kişileri kullandığı dönemdir. Bu uygulamanın Osmanlı Dönemi’nde de varolduğu ifade edilebilir.

Özel güvenlik konusu ilk kez 31 Ocak 1966 tarihinde Milli Güvenlik Kurulu'nda barajların güvenliği bağlamında ülke gündemine girmiştir (Özdemir, 2010: 102). Ancak, bu konuda yapılan hazırlıklar yasalaşma sürecini tamamlayamamıştır.

1970-1980 arası dönemde hızla tırmanan anarşi ve terör olayları ile yaptığı mücadele sonucu büyük ölçüde yıpranan güvenlik güçlerinin yüklerini hafifletmek maksadıyla, 1981 yılında 2495 sayılı Kanun çıkarılmıştır (Kuyaksil ve Tiyek, 2003: 73). Bu kanun ile üniversiteler, bazı bakanlıklar, kamu ve özel bankalar, oteller, barajlar, hastaneler vb. gibi çeşitli kurum ve kuruluşlar özel güvenlik birimleri teşkil etmişlerdir (Kuyaksil ve Tiyek, 2003: 73). Bahsi geçen Kanun, çıkarılış amacı itibari ile sadece belirli alanları kapsamakta olduğundan yasal çerçevesi itibariyle yetersiz kalmıştır.

2004 yılında esas olarak özel güvenlik hizmeti üreten şirketleri ve özel güvenlik görevlilerini yasal bir zemine oturtan 5188 sayılı Kanun çıkarılmıştır. 5188 sayılı Kanunla ilk defa ihtiyaç sahibi kurum ya da kuruluşun yetkili makamlardan izin almak suretiyle özel güvenlik hizmeti temin etmesinin yolu açılmış ve önleyici güvenlik hizmetlerinin genel kolluk dışında başka bir birim tarafından da yürütülmesi sağlanmıştır (Özdemir, 2010: 105-106).

2.4.AB Uyum Sürecinin Etkisi

Avrupa Birliği ülkelerinde münferit hukuki düzenlemelerle şekillendirilen özel güvenlik uygulamaları Avrupa Birliği seviyesinde Avrupa Konseyi Özel Güvenlik Şirketleri Yönetmeliği (Regulating Private Security Companies in Europe: Status and Prospects Draft Report) ile ortak bir temele dayandırılmaya çalışılmaktadır.

Özel güvenlik sektörüne yönelik belirtilen yaklaşımlar özellikle son yıllarda ülkelerin kendi mevzuatını kabul ve tadil etmelerine neden olmuştur. Bu durum, özel güvenlik bakımından oldukça çeşitlilik gösteren bir Avrupa manzarası ile sonuçlanmıştır.

Avrupa Birliğinde spor, temelde üye devletlerin ve ilgili uluslararası kuruluşların sorumluluğundadır.

Sporda şiddetle mücadelede Avrupa işbirliği, 1985’te Heysel Stadyumu’ndaki trajedi sonrasında güçlenmeye başlamıştır. Avrupa Komisyonu, uluslararası spor karşılaşmalarında şiddetin önlenmesine ilişkin çalışmaların geliştirilmesini etkin şekilde teşvik etmektedir. Bu doğrultuda Komisyon iki ana hedef belirlemiştir:

• Üye ülkeler arasında deneyim ve iyi uygulamaların paylaşımı ile güvenlik ve kamu düzeni alanında ortak standartların belirlenmesi.

• Veri koruma kurallarına uygun olarak risk altındaki veya şiddete eğilimli futbol taraftarları hususunda enformasyon değişimine dayalı operasyonel iş birliğinin geliştirilmesi

Bilindiği gibi, Avrupa’da spor karşılaşmalarında şiddet ile mücadelede, Avrupa Birliği ile işbirliği içinde çalışan en önemli uluslararası örgüt Avrupa Konseyi’dir. Avrupa Konseyi, 1985 yılında “Sportif Karşılaşmalarda ve Özellikle Futbol Maçlarında Seyircilerin Şiddet Gösterileri ve Taşkınlıklarına Dair Avrupa Konvansiyonu”nu hazırlamıştır. Türkiye de, tüm Avrupa ülkeleri gibi, söz konusu konvansiyona taraftır.

3.ÜNİVERSİTELERDE VE STADYUMLARDA GENEL KOLLUĞUN GÖREV VE SORUMLULUKLARI

3.1. Üniversitelerde Mevcut Durum

Yükseköğretim kurumları, kamu tüzel kişiliğine ve bilimsel özerkliğe sahip eğitim ve öğretim kurumlarıdır. 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu'nun 13 üncü maddesinin “b” fıkrası hükmü gereği üniversite sınırları içerinde güvenlik önlemlerinin alınmasından birinci derecede sorumlu makam rektör, 16’ncı maddesinin “b” fıkrasında yer alan hüküm gereği de fakülte dekanları rektöre karşı sorumludur. Üniversiteler 5188 sayılı Kanuna istinaden özel güvenlik hizmetiyle üniversite sınırları içerisinde kendi güvenliklerini kendileri sağlamaktadırlar.

 Tablo 3.1. BAZI ÜNİVERSİTELERİN ÖZEL GÜVENLİK GÜCÜ KAPASİTELERİ